Legatio vindicatio skuteczne za granicą
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał ważne orzeczenie dotyczące międzynarodowych spraw spadkowych. Otwiera on drogę do skutecznego przeniesienia na spadkobierców tytułu własności do majątku znajdującego się za granicą, poprzez zastosowanie zasady legatio vindicatio.
Sprawa zakończona wyrokiem z dnia 12 października 2017 r. (sygn. akt C-218/16) została oparta na przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach spadkowych w państwach członkowskich UE ("Rozporządzenie").
Polski testament, majątek niemiecki Sprawa dotyczyła obywatela polskiego zamieszkałego w Niemczech, który chciał sporządzić swój testament przed notariuszem w Polsce. Zgodnie z art. Zgodnie z art. 22 rozporządzenia był on uprawniony do wyboru prawa państwa, którego obywatelem jest, jako prawa, które będzie regulować wszystkie sprawy dotyczące jego majątku. W swoim testamencie chciała umieścić legatio vindicatio, które umożliwiłoby jej mężowi nabycie po jej śmierci udziału w nieruchomości położonej na terytorium Niemiec. Legatio vindicatio (art. 9811 k.c.) zezwala spadkodawcy na zbycie określonych składników majątkowych nieruchomości w taki sposób, że beneficjent legatio vindicatio staje się w chwili śmierci spadkodawcy bezpośrednio uprawniony do składnika majątkowego stanowiącego przedmiot tego legatio vindicatio. W przypadku braku zapisu legatio vindicatio, jeśli jest więcej niż jeden spadkobierca, konieczne jest wcześniejsze przeprowadzenie podziału spadku. Dopiero wtedy następuje przeniesienie prawa własności do danego składnika majątkowego na wyłączną własność spadkobiercy. Przedmiotem postępowania był fakt, że nieruchomość, która była przedmiotem legatio vindicatio, znajdowałasię w Niemczech. Tymczasem instytucja legatio vindicatio nie jest znana w prawie niemieckim. W Niemczech istnieje tylko instytucja tak zwanego "legatio damnatio", która po śmierci spadkodawcy powoduje powstanie stosunku zobowiązaniowego tylko dla beneficjenta. Nie ma jednak skutku w postaci bezpośredniego nabycia tytułu własności. Innymi słowy, podobnie jak w przypadku polskiego "zwykłego spadku", beneficjent jest uprawniony jedynie do żądania od spadkobierców przeniesienia przedmiotu spadku. W związku z tym polski notariusz obsługujący wyżej wymienionego obywatela polskiego odmówił wykonania aktu notarialnego. Uznała ona, że jeżeli instytucja legatio vindicatio nie istnieje w prawie niemieckim, to sporządzony przez nią testament byłby sprzeczny z prawem. Na notariusza została złożona skarga, a następnie sprawa została wniesiona do Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim, który złożył wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości UE.
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony do ETS Sąd polski w swoim wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym powołał się na trzy przepisy rozporządzenia, które jego zdaniem mogą mieć znaczenie w niniejszej sprawie.
Pierwszy z nich dotyczył wyłączenia z zakresu stosowania rozporządzenia charakteru praw rzeczowych. Istnieje zasada, że każde państwo jest uprawnione do samodzielnego stworzenia katalogu swoich praw materialnych w swoim systemie prawnym i żadne inne państwo nie może ingerować w taki katalog. Trybunał Sprawiedliwości uznał jednak, że zarówno legatio vindicatio w Polsce, jak i legatio damnatio w Niemczech są jedynie metodami przeniesienia tytułu własności. Sama ustawa o własności jest znana w obu krajach i nie można powiedzieć, że uznanie legatio vindicatio w Niemczech naruszyłoby tym samym przepisy rozporządzenia.
Drugi przepis przewidywał zwolnienie ze stosowania rozporządzenia kwestii wpisów do rejestru praw do nieruchomości. Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że istota niniejszej sprawy dotyczy nabycia praw, a nie kwestii wpisu do rejestru praw. Jeśli chodzi o nabycie prawa, wpis jest jedynie czynnością drugorzędną. Warunki nabycia praw nie mieszczą się w katalogu zagadnień wyłączonych z zakresu stosowania rozporządzenia.
Trzeci przepis dotyczył sytuacji, w której dana osoba powołuje się na prawo materialne zgodnie z prawem właściwym dla dziedziczenia, które nie jest znane w innym państwie członkowskim. Zgodnie z rozporządzeniem prawo takie podlega harmonizacji z prawem materialnym tego państwa, które mu odpowiada w najszerszym możliwym zakresie. Trybunał Sprawiedliwości ponownie stwierdził jednak, że przepis ten nie ma zastosowania do rozpatrywanej sprawy. Legatio vindicatio jest jedynie sposobem przeniesienia tytułu własności, a prawo własności jest znane zarówno w Polsce, jak i w Niemczech. Jednocześnie Trybunał Sprawiedliwości podkreślił, że ważną zasadą w kontekście tych rozważań jest zasada jednolitości prawa spadkowego, która wyznacza jej cel, a mianowicie poczucie pewności prawnej i unikanie rozdrobnienia prawa spadkowego. Prawo spadkowe powinno regulować wszystkie kwestie dotyczące dziedziczenia, tj. wszystkie składniki majątku wchodzące w skład spadku.
Podsumowując, Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że przepisy, o których mowa we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, nie stanowią przeszkody dla uznania przez organ państwa członkowskiego skutków materialnych znanych prawu właściwemu dla spraw spadkowych, wybranemu przez spadkodawcę. Oznacza to, że w niniejszej sprawie polski notariusz nie powinien był odmówić sporządzenia aktu notarialnego, a legatio vindicatio będzie skuteczne dla nieruchomości w Niemczech.
Konsekwencje orzeczenia
Orzeczenie, o którym mowa powyżej, jest przykładem dalszej harmonizacji prawa państw członkowskich i eliminacji barier pomiędzy nimi. Prawdą jest, że początkowo możemy mieć wątpliwości, czy oczekiwanie uznania przez obce państwo skutków materialnych przepisu takiego jak legatio vindicatio nieznanego w jego systemie prawnym nie stanowi nadmiernej ingerencji. Przyjęcie takiej wykładni Trybunału Sprawiedliwości otwiera jednak obywatelom możliwość swobodnego rozporządzania swoim majątkiem w przypadku śmierci. Jest to istotne z punktu widzenia obywateli polskich ze względu na skalę migracji osób i majątku w Europie oraz coraz częstsze stosowanie instytucji legatio vindicatio, której funkcjonowanie nie jest regułą w Unii Europejskiej. Otwiera to również drogę do ciekawych sytuacji odwrotnych. Na przykład w Polsce możemy spotkać się z przenoszeniem tytułu własności do majątku objętego majątkiem na podstawie instytucji nieznanych prawu polskiemu (w szczególności z państw podlegających systemom common law, takich jak Irlandia czy Cypr).
