Co trzeba wiedzieć przed eksportem dzieła sztuki znajdującego się w Polsce?

Wywóz dzieła sztuki, czasowo lub na stałe, wymaga specjalnego zezwolenia, o ile spełnione są pewne kryteria. Nieotrzymanie takiego zezwolenia przed wywozem jest uznawane za przestępstwo i sprawca może podlegać odpowiedzialności karnej.

Dzieło sztuki, obiekt kultury, pomnik

Polska ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami reguluje kwestie ochrony prawnej zabytków i dzieł sztuki znajdujących się w Polsce. Zgodnie z ustawą termin "zabytek" należy rozumieć w szerokim znaczeniu. Może to być każdy obiekt stworzony przez człowieka lub związany z jego działalnością, który może być uznany za świadectwo przeszłości lub szczególnego wydarzenia historycznego, którego zachowanie powinno być kontynuowane ze względu na jego wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Obejmuje on wszelkiego rodzaju obiekty kulturalne i historyczne, obrazy, rzeźby, materiały graficzne, znaleziska archeologiczne lub inne podobne dzieła sztuki. Ustawa wprowadza różne formy ochrony. W szczególności wpis do różnych rejestrów i wykazów przedmiotów o wyjątkowej wartości historycznej. Jeżeli dane dzieło sztuki zostało wpisane do takiego rejestru, to prawa do dysponowania i własności - w szczególności w odniesieniu do wywozu - są znacznie ograniczone. Możliwe jest jednak uzyskanie zezwolenia na wywóz dzieła sztuki - na przykład na potrzeby wystawy w obcym muzeum. Wywóz czasowy jest na ogół mniej problematyczny.

Istotne progi

Co istotne, niektóre dzieła sztuki, które nie figurują w żadnym rejestrze zabytków objętych szczególną ochroną, podlegają również ograniczeniom ograniczającym prawo właściciela do dysponowania nimi. To, czy dane dzieło jest objęte tymi ograniczeniami, zależy od wspólnego spełnienia dwóch kryteriów: wieku i wartości. W przypadku większości kategorii dzieł sztuki i zabytków próg wieku wynosi od 50 do 150 lat, a próg wartości zazwyczaj nie przekracza kilkudziesięciu tysięcy złotych. Przykładowo, pozwolenie na wywóz obrazu jest wymagane, jeśli jest on starszy niż 50 lat, a jego wartość przekracza 40 000 PLN (ok. 9 000 EUR). Jeżeli dane dzieło spełnia tylko jedno z tych dwóch kryteriów, ograniczenia te nie mają zastosowania i nie jest wymagane żadne specjalne pozwolenie.

Jak uzyskać zezwolenie?

Zezwolenia na korzystanie z dzieł sztuki wydawane są przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wniosek musi być złożony za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Powinien zawierać dane osobowe wnioskodawcy, dane i fotografie dzieła sztuki oraz krótkie uzasadnienie konieczności uzyskania zezwolenia. W niektórych przypadkach może być wymagane dodatkowe oświadczenie właściciela lub posiadacza dotyczące kwestii prawnych i odpowiedzialności.

Przed przyjęciem wniosku wojewódzki konserwator zabytków lub dyrektor Biblioteki Narodowej deleguje komisję do zbadania dzieła sztuki. Ustawa o ochronie zabytków daje podstawy do odmowy udzielenia zezwolenia w przypadku, gdy dane dzieło sztuki ma wyjątkową wartość dla dziedzictwa kulturowego. Jeżeli zezwolenie zostało wydane, jest ono ważne przez 12 miesięcy od dnia jego wydania.

Kontrola graniczna i celna - o czym należy pamiętać? W niektórych przypadkach trudno jest ustalić, czy dane dzieło sztuki spełnia kryteria prawne i wymaga specjalnego zezwolenia. Podczas kontroli granicznej funkcjonariusz Straży Granicznej lub Służby Celnej jest zobowiązany do zbadania przewożonego dzieła sztuki pod kątem jego wieku i wartości. W razie wątpliwości funkcjonariusz może żądać specjalnej dokumentacji, która umożliwi identyfikację przedmiotu i określi wartość dzieła sztuki.

Dlatego też przed wywozem dzieła sztuki należy zadbać o taką dokumentację. Zgodnie z przepisami na dokumentację uzupełniającą może składać się: oszacowanie wieku dzieła sztuki dokonane przez wyspecjalizowaną instytucję kultury lub zawodowy podmiot prywatny; oszacowanie wartości dzieła sztuki; faktura zawierająca dokładne informacje o dziele sztuki; potwierdzenie wjazdu na terytorium Polski; zezwolenie wydane przez organ zagraniczny.

Odpowiedzialność karna za nielegalny przewóz dzieł sztuki

Niezastosowanie się do przepisów dotyczących transportu dzieł sztuki za granicę jest karane. Podlega on karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. W przypadku nieumyślnego działania sprawcy może być nałożona grzywna lub kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Restytucja narodowych dóbr kultury

W kontekście ochrony dzieł sztuki należy zająć się kwestią zwrotu dóbr kultury. Może ona mieć znaczenie w przypadku nielegalnego wywozu. Wprowadzona do polskiego prawa w 2017 r. ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury implementuje dyrektywę unijną 2014/60/UE w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego. Jej głównym celem jest stworzenie skutecznego systemu zwrotu dóbr kultury oraz ochrona dziedzictwa narodowego przed kradzieżą i nielegalnym wywozem.

Ustawa wprowadza wiele instrumentów służących temu celowi. Między innymi reguluje ona podstawowe mechanizmy postępowania w zakresie zwrotu dóbr we współpracy z innymi państwami. Ponadto, ustawa wprowadza regulacje ograniczające skutki prawne działalności przestępczej. Przykładowo, możliwość nabycia dzieła sztuki w dobrej wierze przez osobę trzecią. Wprowadza również szereg regulacji karnych dotyczących działań mających na celu utrudnienie postępowania restytucyjnego.

Wszystko sprowadza się do tego, że dzieła sztuki uznane za nielegalnie wywiezione za granicę mogą być przedmiotem restytucji z powrotem do Polski. Dokładne uregulowanie kwestii prawnych przed wyjazdem jest zatem niezwykle istotne dla właściciela dzieła sztuki.

Podsumowanie

Najważniejszą rzeczą w kontekście eksportu dzieł sztuki jest świadomość ograniczeń prawnych nakładanych na właścicieli i posiadaczy dóbr kultury. Konieczne może być posiadanie albo specjalnego zezwolenia na eksport dzieła sztuki, albo dokumentacji potwierdzającej, że nie ma potrzeby jego posiadania. Próba nielegalnego wywozu może podlegać odpowiedzialności karnej. Nawet jeśli dzieło sztuki zostanie pomyślnie wywiezione, to i tak może być przedmiotem międzynarodowego postępowania restytucyjnego. Wskazane jest zatem, aby przed podjęciem decyzji o wywiezieniu go poza granice Polski, odpowiednio się przygotować.